Panenteizm (co oznacza „wszech-Bóg”) to przekonanie, że boskość przenika i przenika każdą część wszechświata, a także wykracza poza przestrzeń i czas. Termin ten został stworzony przez niemieckiego filozofa Karla Krause w 1828 roku, aby odróżnić idee Georga Wilhelma Friedricha Hegla (1770-1831) i Friedricha Wilhelma Josepha Schellinga (1775-1854) dotyczące relacji Boga i wszechświata od rzekomego panteizmu Barucha Spinozy. W przeciwieństwie do panteizmu, który utrzymuje, że to, co boskie i wszechświat są identyczne, panenteizm utrzymuje ontologiczne rozróżnienie między tym, co boskie i nieboskie, oraz znaczenie obu.<
W panteizmie Bóg jest postrzegany jako dusza wszechświata, uniwersalny duch obecny wszędzie, który jednocześnie „przekracza” wszystkie rzeczy stworzone.
Podczas gdy panteizm twierdzi, że „wszystko jest Bogiem”, panenteizm twierdzi, że Bóg jest większy niż wszechświat. Niektóre wersje panteizmu sugerują, że wszechświat jest niczym więcej niż manifestacją Boga. Ponadto, niektóre formy wskazują, że wszechświat jest zawarty w Bogu, jak w koncepcji kabały tzimtzum. Również znaczna część myśli hinduskiej – i w konsekwencji filozofii buddyjskiej – jest silnie nacechowana panenteizmem i panteizmem. Wydaje się jednak, że podstawową tradycją, na której zbudowana została koncepcja Krausego, była filozofia neoplatońska i jej następcy w filozofii zachodniej i teologii prawosławnej.
W filozofii
Starożytna filozofia grecka
Przekonania religijne neoplatonizmu można uznać za panenteistyczne. Plotyn nauczał, że istnieje niewysłowiony transcendentny Bóg („Jeden”, do En, τὸ Ἕν), którego kolejne rzeczywistości są emanacjami. Z „Jedni” emanuje Boski Umysł (Nous, Νοῦς) i Kosmiczna Dusza (Psyche, Ψυχή). W neoplatonizmie sam świat jest Bogiem (wg Platońskiego Timaeusa 37). Ta koncepcja boskości jest związana z koncepcją Logosu (Λόγος), która powstała wiele wieków wcześniej u Heraklita (ok. 535-475 p.n.e.). Logos przenika kosmos, dzięki któremu powstają wszystkie myśli i wszystkie rzeczy, lub jak powiedział Heraklit: „Ten, kto nie słyszy mnie, lecz Logos, powie: Wszystko jest jednym”. Neoplatoniści tacy jak Iamblichus próbowali pogodzić tę perspektywę, dodając kolejną hipostazę ponad pierwotną monadą siły lub Dunamis (Δύναμις). Ta nowa wszechogarniająca monada obejmowała całe stworzenie i jego pierwotne niestworzone emanacje.
Filozofia współczesna
Baruch Spinoza twierdził później, że „cokolwiek jest, jest w Bogu, a bez Boga nic nie może być, ani być pomyślane”. „Poszczególne rzeczy nie są niczym innym jak modyfikacjami atrybutów Boga, lub sposobami, przez które atrybuty Boga są wyrażone w sposób stały i określony”. Choć Spinoza został nazwany „prorokiem” i „księciem” panteizmu, w liście do Henryka Oldenburga Spinoza stwierdza, że: „co do poglądu niektórych ludzi, że utożsamiam boga z naturą (wziętą jako rodzaj masy lub materii cielesnej), są oni w zupełnym błędzie”. Dla Spinozy nasz wszechświat (kosmos) jest trybem pod dwoma atrybutami Myśli i Rozciągłości. Bóg ma nieskończenie wiele innych atrybutów, które nie są obecne w naszym świecie.
Według niemieckiego filozofa Karla Jaspersa, pisząc „Deus sive Natura” (Bóg lub Natura) Spinoza nie chciał powiedzieć, że Bóg i Natura są pojęciami zamiennymi, ale raczej, że transcendencja Boga jest poświadczona przez jego nieskończenie wiele atrybutów, a dwa atrybuty znane przez ludzi, mianowicie Myśl i Rozciągłość, oznaczają immanencję Boga. Ponadto Martial Guéroult zaproponował termin „panenteizm”, a nie „panteizm”, aby opisać pogląd Spinozy na relację między Bogiem a światem. Świat nie jest Bogiem, ale jest, w mocnym sensie, „w” Bogu. Jednak amerykański filozof i samozwańczy panteista Charles Hartshorne określił filozofię Spinozy jako „klasyczny panteizm” i odróżnił filozofię Spinozy od panteizmu.
W 1828 roku niemiecki filozof Karl Christian Friedrich Krause (1781-1832) dążąc do pogodzenia monoteizmu i panteizmu ukuł termin panenteizm (od starożytnego greckiego wyrażenia πᾶν ἐν θεῷ, pān en theṓ, dosłownie „wszystko w bogu”). Ta koncepcja Boga wpłynęła na transcendentalistów z Nowej Anglii, takich jak Ralph Waldo Emerson. Termin ten został spopularyzowany przez Charlesa Hartshorne’a w jego rozwoju teologii procesu, a także został ściśle utożsamiony z Nową Myślą. Sformalizowanie tego terminu na Zachodzie w XIX wieku nie było niczym nowym; traktaty filozoficzne na ten temat były pisane w kontekście hinduizmu od tysiącleci.
Filozofowie, którzy przyjęli panenteizm, to między innymi Thomas Hill Green (1839-1882), James Ward (1843-1925), Andrew Seth Pringle-Pattison (1856-1931) i Samuel Alexander (1859-1938). Począwszy od lat czterdziestych, Hartshorne badał liczne koncepcje Boga. Dokonał przeglądu i odrzucił panteizm, deizm i pandeizm na rzecz panenteizmu, stwierdzając, że taka „doktryna zawiera wszystko z deizmu i pandeizmu z wyjątkiem ich arbitralnych negacji”. Hartshorne sformułował Boga jako istotę, która może stać się „bardziej doskonała”: Posiada On doskonałość absolutną w kategoriach, dla których doskonałość absolutna jest możliwa, oraz doskonałość względną (tzn. jest lepszy od wszystkich innych) w kategoriach, dla których doskonałość nie może być dokładnie określona.
